ابن‌هائم ابوالعباس شهاب‌الدین احمد بن محمد مقدسیاِبْنِ هائِم، ابوالعباس شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عماد بن علی مقدسی (۷۵۳ یا ۷۵۶-۸۱۵ق/۱۳۵۲ یا ۱۳۵۵-۱۴۱۲م)، ریاضی‌دان، فقیه، نحوی و ادیب مصری است. ۱ - زندگیسبب شهرت وی به مقدسی، اقامت طولانی او در بیت‌المقدس بوده است. [۱]
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، ج۳، ص۱۷، بیروت، ۱۴۰۷ق/۹۸۷م.
وی در قاهره زاده شد و مراحل نخست پرورش خود را در همان دیار گذراند.۲ - اساتیداز کسانی چون تقی‌الدین ابن حاتم، جمال‌الدین اسیوطی، زین‌الدین عراقی و علی بن عبدالصمد جلایری مالکی علم آموخت. در فراگیری فقه و ادبیات عرب بسیار کوشید و به‌ویژه در باب مواریث متبحر گردید. [۲]
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۲، ص۱۵۷، قاهره، ۱۳۵۴ق.
[۳]
شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع، ج۱، ص۱۱۷، بیروت، ۱۳۴۸ق.
[۴]
طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، ج۱، ص۴۳۹-۴۴۰، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
او را در علوم دیگر نیز صاحب نظر دانسته‌اند. [۵]
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، ج۳، ص۱۷، بیروت، ۱۴۰۷ق/۹۸۷م.
[۶]
ابن تغری بردی، النجوم، ج۱۴، ص۱۲۱.
زمانی که کار تدریس در مدرسۀ صلاحیۀ بیت‌المقدس به زین‌الدین ابوبکر قِمَنی واگذار شد، وی ابن هائم را به عنوان نایب خویش برگزید و او را به قدس فرا خواند. نیابت ابن هائم تا حدود سال ۸۱۰ق ادامه داشت و ظاهراً پس از این تاریخ به‌طور مستقل به تدریس پرداخت. در ۸۱۴ق امیر نوروز حافظی حاکم شام، شیخ شمس‌الدین هروی را به جای ابن هائم به این مقام برگزید، اما ابن هائم با برخورداری از پشتیبانی مردم شهر توانست در این منصب با هروی شریک شود. [۷]
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، ج۳، ص۱۷، بیروت، ۱۴۰۷ق/۹۸۷م.
[۸]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، ج۷، ص۸۱، انباءالغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۹]
مجیرالدین حنبلی، ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، ج۲، ص۱۱۰-۱۱۱، عمّان، ۱۹۷۳م.
[۱۰]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۷، ص۱۰۹، قاهره، ۱۳۵۱ق.
ابن هائم در بیش‌تر تألیفات ریاضی خود از آثار سنان حاسب (از ریاضی‌دانان سدۀ ۳ق) استفاده می‌جست و خود بارها از این نکته یاد کرده است. [۱۱]
دفاع، علی عبداللـه، تاریخ الریاضیات عندالعرب و المسلمین، ج۱، ص۱۹۱، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۳ - شاگردانابن حجر و ابن حمزۀ مغربی در شمار شاگردان ابن هائم بوده‌اند و ابن حمزه در نظرات خویش در علم اعداد از وی بهره‌ور شده است. [۱۲]
طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، ج۱، ص۴۷۰، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
[۱۳]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۷، ص۱۰۹، قاهره، ۱۳۵۱ق.
وی در دیانت استوار و به امر به معروف و نهی از منکر پای‌بند بود و کلامش بر دل‌ها می‌نشست. [۱۴]
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، ج۳، ص۱۸، بیروت، ۱۴۰۷ق/۹۸۷م.
ابن هائم در بیت‌المقدس درگذشت و در گورستان «مأمن اللـه» در همان شهر دفن شد. [۱۵]
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، ج۳، ص۱۸، بیروت، ۱۴۰۷ق/۹۸۷م.
[۱۶]
مقریزی، احمد بن علی، السلوک، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، ج۴، ص۲۵۴، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۱۷]
مجیرالدین حنبلی، ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، ج۲، ص۱۱۰-۱۱۱، عمّان، ۱۹۷۳م.
[۱۸]
طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، ج۱، ص۴۳۹، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
ابن هائم فرزندی به نام محب‌الدین داشت که از نوادر روزگار بود، اما پیش از پدر در رجب ۸۰۰ درگذشت. [۱۹]
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، ج۳، ص۱۸، بیروت، ۱۴۰۷ق/۹۸۷م.
[۲۰]
مجیرالدین حنبلی، ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، ج۲، ص۱۱۱، عمّان، ۱۹۷۳م.
۴ - آثار۴.۱ - چاپیاز ابن هائم دو اثر زیر به چاپ رسیده است: ۱. جدول المیراث ، در احکام تقسیم ارث ؛ ۲. اللمع فی الحساب . ۴.۲ - خطیآثار چاپ نشدۀ وی بدین قرار است: ۴.۲.۱ - در ریاضیات و جبر۱. تحفهالحُسّاب ، که نسخه‌ای از آن در موزۀ بریتانیا موجود است. ۲. الحاوی فی الحساب ، که نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره [۲۱]
سید، خطی، ج۱، ص۲۷۴.
و آمبروزیانا موجود است؛۳. الدر الثمین فی شرح ارجوزه ابن الیاسمین ، نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره، [۲۲]
سید، خطی، ج۱، ص۳۰۴.
[۲۳]
خدیویه، فهرست، ج۵، ص۲۱۲.
ازهریه، [۲۴]
ازهریه، خطی، ج۶، ص۱۶۸.
ظاهریه، [۲۵]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۵۶-۵۷.
استانبول، پاریس، آصفیه و کتابخانۀ اسکوریال موجود است؛ [۲۶]
مجله معهد المخطوطات العربیه، جامعه الدول العربیه، ج۱۸، ص۲۷، ج ۹، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م، ج ۱۸، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۴. رساله فی علم الحساب ، که نسخه‌ای از آن در دانشگاه کلمبیا موجود است؛ ۵. شرح المرشد فی الحساب ، نسخه‌ای ناقص از آن در موصل [۲۷]
احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه فی الموصل، ج۳، ص۱۸۱، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
موجود است؛۶. الضوابط الحسان فیما یتقوم به اللسان ، که نسخه‌ای از آن در سوهاج موجود است؛ [۲۸]
سید، فهرس مخطوطات المصوره، ج۱، ص۳۹۱، قاهره، ۱۹۵۴م.
۷. غایه السول فی اقرار بالدین المجهول ، نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره، [۲۹]
خدیویه، فهرست، ج۵، ص۲۱۲.
[۳۰]
خدیویه، فهرست، ج۷، ص۵۴.
ظاهریه، [۳۱]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۲۹.
[۳۲]
مجامیع، ج۲، ص۱۸۱.
بانکیپور [۳۳]
مولوی عبدالحمید، مفتاح الکنوز الخفیه، ج۱، ص۹۶، پانته، ۱۹۱۸م.
و چستربیتی موجود است؛۸. مجموعه جبر و مقابله ، نسخه‌ای از آن در آصفیه موجود است؛ ۹. مختصر وجیز فی علم الحساب ، نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره [۳۴]
خدیویه، فهرست، ج۹، ص۱۵۰.
[۳۵]
خدیویه، فهرست، ج۹، ص۲۱۵.
و برلین موجود است؛۱۰. مرشد الطالب الی اسنی المطالب ، در علم حساب . نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ ملک، [۳۶]
ملک، خطی، ج۶، ص۴۰۴.
[۳۷]
ملک، خطی، ج۶، ص۴۱۵.
موصل، [۳۸]
احمد سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه فی الموصل، ج۳، ص۱۷۶، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
دارالکتب قاهره، [۳۹]
سید، خطی، ج۳، ص۴۷.
ازهریه، [۴۰]
ازهریه، خطی، ج۶، ص۱۵۴-۱۵۵.
ظاهریه، [۴۱]
مجامیع، ج۲، ج۱، ص۳۹-۴۰، ص۱۸۰، ظاهریه، خطی.
منچستر، بیرمنگام، برلین، لایپزیک، نیز در اسکندریه، بیروت و دانشگاه پرینستون موجود است؛۱۱. المعرفه فی علم الحساب ، نسخه‌هایی از آن در ازهریه، [۴۲]
ازهریه، خطی.
[۴۳]
ازهریه، خطی، ج۶، ۱۵۵.
دارالکتب قاهره، [۴۴]
خدیویه، فهرست، ج۵، ص۱۹۰.
ظاهریه، [۴۵]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۴۱-۴۴.
برلین، آمبروزیانا و چند نسخه در بریل، فلورانس، لاورنزیانا و رامپور موجود است؛ ۱۲. المقنع فی الجبر و المقابله ، قصیده‌ای است لامیه در بحر طویل ، [۴۶]
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۲، ص۱۵۷، قاهره، ۱۳۵۴ق.
شامل ۵۹ بیت که نسخه‌هایی از آن در ظاهریه [۴۷]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۶۶.
و چستربیتی و اردن موجود است. مؤلف خود، این شرح را با عنوان المسرع مختصر کرده است که نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ ملک، [۴۸]
ملک، خطی، ج۶، ص۴۱۵.
دارالکتب قاهره، [۴۹]
سید، خطی، ج۳، ص۵۹.
ازهریه، [۵۰]
ازهریه، خطی، ج۶، ص۱۷۲.
ظاهریه، [۵۱]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۶۵-۶۶.
[۵۲]
مجامیع، ج۱، ص۲۴.
برلین و اردن نگهداری می‌شود؛ ۱۳. نزهه الاحباب فی تعریف الحساب یا نزهه النظار فی علم (قلم) الغبار ، این کتاب خلاصۀ مرشد الطالب است و نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ سپهسالار، [۵۳]
دانش پژوه، محمد تقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، ج۵، ص۷۰۹-۷۱۰، تهران، ۱۳۵۶ش.
کتابخانۀ ملک، [۵۴]
ملک، خطی، ج۶، ص۳۸۴.
اوقاف بغداد، [۵۵]
طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، ج۱، ص۲۵۱، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
موصل، [۵۶]
احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه فی الموصل، ج۷، ص۲۹۲، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
ازهریه، [۵۷]
ازهریه، خطی، ج۶، ص۱۴۲.
[۵۸]
ازهریه، خطی، ج۶، ص۱۵۶.
دارالکتب قاهره، [۵۹]
خدیویه، فهرست، ج۵، ص۱۹۱.
[۶۰]
خدیویه، فهرست، ج۷، ص۲۷۴.
ظاهریه، [۶۱]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۴۷-۵۴.
[۶۲]
مجامیع، ج۲، ص۱۸۲.
برلین، لیدن و وین موجود است؛۱۴. الوسیله ، در علم حساب که مختصری از کتاب المعونه فی علم الحساب خود اوست. نسخه‌هایی از آن در ازهریه، [۶۳]
ازهریه، خطی، ج۶، ص۱۵۸.
دارالکتب قاهره، [۶۴]
خدیویه، فهرست، ج۵، ص۱۹۲.
ظاهریه، [۶۵]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۵۴-۵۵.
برلین، چستربیتی و پاریس موجود است؛۱۵. رساله فی اسطرلاب . نسخه‌ای از آن در دانشگاه کلمبیا، مجموعۀ پلمبتون موجود است. ۴.۲.۲ - در فقه و فرائض (علم تقسیم ارث)۱. ابراز الخفایا فی فن الوصایا ، نسخه‌ای از آن در چستربیتی موجود است؛ ۲. التحفه القدسیه فی اختصار الرحبیه ، رساله‌ای منظوم در تقسیم ارث که نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره، [۶۶]
سید، خطی، ج۱، ص۱۳۸.
ظاهریه، [۶۷]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۲۳۰.
[۶۸]
ظاهریه، خطی، ج۲، ص۱۸۰.
چستربیتی و گوتا موجود است؛۳. ترغیب الرائض فی علم الفرائض ، نسخه‌هایی از آن در بیرمنگام، لیدن، برلین و پرینستون موجود است؛ ۴. شرح الکفایه فی الفرائض ، نسخه‌ای از آن در گوتا موجود است؛ ۵. فائده مفیده ، کتابی است در بیان بعضی از فروع ارث و نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره [۶۹]
سید، خطی، ج۲، ص۱۵۹.
موجود است؛۶. الفصول المهمه فی علم میراث الامه ، که آن را زکریا بن محمد انصاری و سبط ماردینی شرح کرده‌اند. [۷۰]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۲۶۵-۱۲۶۶.
نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره [۷۱]
سید، خطی، ج۲، ص۱۸۲.
موجود است؛۷. کتاب فی الفرائض . نسخه‌ای از آن در خزانۀ سعید دیوه‌جی موجود است؛ [۷۲]
مجله معهد المخطوطات العربیه، جامعه الدول العربیه، ج۹، ص۲۰۵، ج ۹، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م، ج ۱۸، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۸. کفایه الحفاظ فی علم الفرائض ، این کتاب منظومه‌ای است در ۰۹۶‘۱ بیت، در تقسیم ارث که نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره، [۷۳]
سید، خطی، ج۲، ص۲۶۱.
منچستر، گوتا و تونس موجود است. [۷۴]
مجله معهد المخطوطات العربیه، جامعه الدول العربیه، ج۱۸، ص۱۱، ج ۹، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م، ج ۱۸، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۹. نزهه النفوس فی بیان حکم التعامل بالفلوس ، نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره [۷۵]
سید، خطی، ج۳، ص۱۵۹.
موجود است.۴.۲.۳ - در ادب و نحو۱. تحفه الطلاب ، این کتاب روایت منظوم قواعدالاعراب ابن هشام است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ صبیحیه [۷۶]
حجی، محمد، فهرس الخزانه العلمیه الصبیحیه، ج۱، ص۳۳۹، بسلا، کویت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م.
و دانشگاه ییل موجود است. در فهرست کتابخانۀ مرکزی تهران [۷۷]
مرکزی، خطی، ج۸، ص۷.
به کتابی در نحو اشاره شده که احتمال دارد همان تحفه الطلاب باشد؛۲. مقاصد الاعراب ، نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره موجود است. از آن‌جا که نسخه‌ای از این کتاب با نام مقاصدالاعراب او تحفه الطلاب در کتابخانۀ ملی [۷۸]
ملی، خطی، ج۱۰، ص۱۶۹.
موجود است، به نظر می‌رسد دو کتاب اخیر یکی باشند.۴.۲.۴ - در سایر علوم۱. تعالیم علی الخصائص النبویه ، نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ خالدیه [۷۹]
منجد، صلاح‌الدین، المخطوطات العربیه فی فلسطین، ج۱، ص۲۶، بیروت، ۱۹۸۲م.
موجود است؛۲. التبیان فی تفسیر غریب القرآن ، نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره [۸۰]
سید، خطی، ج۱، ص۱۲۴.
موجود است.افزون بر این‌ها سخاوی [۸۱]
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۲، ص۱۵۷-۱۵۸، قاهره، ۱۳۵۴ق.
کتاب‌های دیگری نیز به او نسبت داده است، ازجمله:۱. العجاله فی حکم استحقاق الفقهاء ایام البطاله ؛ ۲. المغرب عن استحباب رکعتین قبل المغرب ؛ ۳. جزء فی صیام‌ست شوال ؛ ۴. التحریر لدلاله نجاسه الخنزیر ؛ ۵. رفع الملام عن القائل باستحباب القیام ؛ ۶. اللمع فی الحث علی اجتناب البداع ؛ ۷. تحقیق المنقول و المعقول فی نفی الحکم الشرعی عن الافعال قبل بعثه الرسول ؛ ۸. مختصر اللمع للشیخ ابی اسحاق ؛ ۹. القصیده المیمیه ، در ۳۵۰ بیت در بحر بسیط ؛ ۱۰. خلاصه الخلاصه فی النحو ؛ ۱۱. العقد النضید فی تحقیق کلمه التوحید ؛ ۱۲. تحریر القواعد العلائیه و تمهید المسالک الفقهیه ؛ ۱۳. البحر العجاج فی شرح المنهاج . ۵ - فهرست منابع(۱) ابن تغری بردی، النجوم. (۲) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، انباءالغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۳) ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق. (۴) ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، بیروت، ۱۴۰۷ق/۹۸۷م. (۵) احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه فی الموصل، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۶) ازهریه، خطی. (۷) بخیث، محمد عدنان و دیگران، فهرس المخطوطات العربیه المصوره، عمان، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۸) حاجی خلیفه، کشف. (۹) حجی، محمد، فهرس الخزانه العلمیه الصبیحیه، بسلا، کویت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م. (۱۰) خدیویه، فهرست. (۱۱) دانش پژوه، محمد تقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، ۱۳۵۶ش. (۱۲) دفاع، علی عبداللـه، تاریخ الریاضیات عندالعرب و المسلمین، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۱۳) سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق. (۱۴) سید، خطی. (۱۵) سید، فهرس مخطوطات المصوره، قاهره، ۱۹۵۴م. (۱۶) شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق. (۱۷) طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م. (۱۸) طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۱۹) ظاهریه، خطی. (۲۰) کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. (۲۱) کوپریلی، خطی. (۲۲) مجله معهد المخطوطات العربیه، جامعه الدول العربیه، ج ۹، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م، ج ۱۸، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۲۳) مجیرالدین حنبلی، ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، عمّان، ۱۹۷۳م. (۲۴) مرکزی، خطی. (۲۵) مقریزی، احمد بن علی السلوک، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م. (۲۶) ملک، خطی. (۲۷) ملی، خطی. (۲۸) منجد، صلاح‌الدین، المخطوطات العربیه فی فلسطین، بیروت، ۱۹۸۲م. (۲۹) مولوی عبدالحمید، مفتاح الکنوز الخفیه، پانته، ۱۹۱۸م. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن هائم»، ج۵، ص۱۸۹۹. |